POETI QË S’U PAJTUA ME SISTEMIN
TOTALITAR
MA. Ilir
Sefaj
Rruga poetike e Visar Zhitit është
ndër më komplekset në letërsinë e sotme shqipe, megjithëse, nuk janë të paktë
krijuesit që patën fat të njëjtë a të ngjashëm. Shkrimtarët shqiptarë në
Shqipërinë totalitare për gati gjysmë shekulli dhe ata që krijuan në Kosovën e
okupuar, por edhe në viset e tjera shqiptare nën okupim, sikur ishin fat-njëjtë.
Muza e tyre poetike nuk guxoi të jetë më dorëlirë
në frymëzimet e saja.
Vite
të tëra burg për poezinë! Ky ishte “krimi” i poetit, haraçin e të cilit duhej ta
paguante medoemos në kohën e diktaturës komuniste. Absurd i llojit të vet!
Pikërisht me akuzën për poezi “antiparti” do të ballafaqohej edhe poeti atëbotë
i ri, Visar Zhiti, i cili ende pa shijuar frytet e para të frymëzimeve të tij, u
arrestua dhe u dënua me burg, duke qëndruar në burgun famëkeq të Spaçit, plot
shtatë vjet.
Edhe
pse u ballafaqua për afro një dekadë me vuajtjet që sjell të qëndruarit në
burg, për studiuesin A. Vinca,: “Visar
Zhiti, (është) një poet viktimë e
surrealizmit politik të sistemit totalitar! E megjithatë, poezia e tij nuk
është poezi e urrejtjes, por e dashurisë...Sepse,
...jeta (...) s’mjafton për
dashurinë...
e tmerrshme të gjesh kohë
për urrejtjen.” [1]
Njeriu që nuk i duronte dot “njerëzit te këmbët e tija” detyrohet që
afro një dekadë të vuajë në burgje e qeli. Kjo masë ndëshkimi, iu shqiptua
poetit 27-vjeçar vetëm e vetëm se në poezinë Lustraxhinjtë, Sfinksi, Dielli i dytë etj, llupa e sistemit
komunist, apo sita politike partiake, kishte vërejtur tendencën e Zhitit që
rrënjët dhe “idealet e larta të Partisë”
t’i lëkundte, dhe kjo mënyrë e të shprehurit, sipas ”ekspertizës” binte direkt
ndesh me parimet e socializmit dhe të realizmit socialist.
“Ekspertiza” që iu bë poezisë Sfinksi të Visar Zhitit, nga “miqtë” e
tij poetë, u konsiderua si alegori për Partinë dhe udhëheqjen e saj:
I tmerrshmi sfinks me krifa muzgu
qëndron i zymtë mbi shkretëtirë.
Madhështia
e tij e rëndë prej guri
e bëri, ah, të palëvizshëm! [2]
Ky sfinks i cili nuk i kishte të
qarta mendimet, ndjenjat e qëllimet, sipas “ekspertizës” së asaj kohe aludonte
në diktatorin komunist, dhe sigurisht se për këtë “guxim” të tij, poeti Visar
Zhiti do të duhej ta merrte dënimin e merituar!
Se cili ishte qëndrimi i poetit të
ri ndaj sistemit monist, që degradonte njerëzit, pa as edhe një arsye,
dëshmojnë vargjet e më poshtme:
Jo, jo,
nuk i lyej kurrë këpucët
te lustraxhinjtë!
S’i dua njerëzit te këmbët e mia. [3]
Është kjo “liri” e të shprehurit
(me të cilën nuk mund të pajtohej sistemi monist), që poetit tonë jo vetëm që
ia ndaloi të drejtën e botimit, por e detyroi të ballafaqohej me “gjyqin e
popullit”, si quhej, ngase përmes një gjuhe të figurshme “metaforike”
ironizonte lavdinë e pushtetit dhe sjelljen e servilëve dhe të Miçove të tij.
Ani pse më parë se gjithçka
tjetër, kjo poezi e vë në pah humanitetin, dhe shpirtbardhësinë e poetit,
dashurinë e tij të pambarimtë për njeriun, dikush guxoi që vargjeve të
sipërcituara t’u jepte ngjyrime politike për t’ia ndërprerë kështu në gjysmë
frymëzimet djaloshare poetit Visar Zhiti.
Thuhet se “vargjet i pjell revolta”. Pikërisht kjo ngjet edhe me poetin
Zhiti ngase poezitë e tij të shkruara në burg, shumë prej të cilave janë perla
të vërteta, shprehin revoltë ndaj regjimit absurd, që kufizonte në çdo hap
liritë e njeriut.
Studiuesi kanadez, Robert Elsie, duke
folur për jetën dhe krijimtarinë e Visar
Zhiti, shkruan: “Visar Zhiti është
autori shqiptar, jeta dhe vepra e të cilit janë ndoshta pasqyrimi më i mirë i
historisë së kombit. Ai ishte një prej njerëzve të shumtë që u përndoqën
mizorisht pa ndonjë arsye të qenë. Por ai mbijetoi, fizikisht dhe nga ana
intelektuale e emocionale dhe sot është një prej poetëve më të njohur në
Shqipëri”.
Poezi që sjell
shkëndija drite nga errësira!
Poeti Visar Zhiti e kaloi një
pjesë të jetës së tij, mbase vitet më të bukura të rinisë në burg. Megjithatë,
sikurse me të drejtë është konstatuar, vepra e tij poetike më parë se gjithçka
tjetër është një thirrje për jetën, dashurinë, humanitetin të njerëzishmen.
Bota e pasur shpirtërore e poetit
nuk mund të burgoset, këtë e dëshmon fakti se edhe brenda qelive të burgut
poeti arrin të “bisedojë” me botën e “lirë”, ai ngazëllehet qoftë edhe nga një
trokëllimë kali. Kjo kafshë e bukur i është afruar frëngjisë së qelisë për t’ia
dëgjuar hallin poetit:
Kam patur
dhe unë dëshira të blerta
të njoma si bari.
Ca m’i kanë
shkelur,
ca i kam
mbajtur.
Ty po t’i
hedh –
haji!
Dhe me buzët
e thara
mërmërita
ngadalë
siç
mërmëritet nëpër dashuria:
Kalë, o
kalë...[4]
Brenda qelisë së burgut atëherë
kur të krijohet përshtypja se je i harruar nga bota, dhe jeton rininë në
mënyrën më sfilitëse, e aq më tepër kur kjo mënyrë jetese të është imponuar pa ndonjë arsye të qenë, siç shprehet
Robert Elsie, sigurisht se një “bashkëbisedim” qoftë edhe me një kalë, bën që
poeti ta ndjejë një lehtësim shpirtëror, ngase ai mall që i është akumuluar në
shpirt, duhet medoemos të zbrazët diku.
Pra, kjo liri e munguar sikur
përballohet më lehtë kur jashtë qelisë së burgut, megjithatë dikush gëzon
“luksin” e të jetuarit në liri, qoftë ky edhe një kalë i bukur sikurse është ai
në oborr, aty diku pranë qelisë së poetit.
Subjekti lirik jo rrallë vihet në
situata të tilla absurde e ekzistenciale, ku në mungesë të dikujt që është i
gatshëm t’ia dëgjojë hallet e të bashkëbisedojë me të, i drejtohet vetës së
tij:
Ti
flet
me vete
Unë
s’besoj
që je i
marrë
Askush
s’gjendet
t’i thuash
një fjalë.[5]
“Kjo është
një poezi që më shumë se ç’flet sugjeron. E ç’duhen fjalët e tepërta në një
situatë absurde?! Ti-unë-askush janë tre përemra me të cilët fillojnë tri njësitë
e kësaj vjershe fjalëpakë. Ti flet me vete; unë të kuptoj, por askush s’ta
zgjat dorën. Në mënyrë të tërthortë poeti akuzon. Jo njeriun fatkeq, por
institucionet dhe shoqërinë që e kanë sjellë atë në një gjendje të tillë,
absurde e tragjike njëkohësisht”.[6]
Vepra poetike e Visar Zhitit,
tematika e kësaj vepre e në veçanti ajo që identifikohet me burgun lidhet
direkt me përjetimet e poetit, me ndeshtrashat që e kanë përcjellë atë në
përditshmërinë e tij, mirëpo kjo nuk do të thotë se poeti i jep vetëm
konotacione personale tragjikes së tij, përkundrazi ai duke trajtuar tragjiken
e jetës së njeriut në përgjithësi në fakt predikon të njerëzishëm.
Andaj: “Poezia e Zhitit trajton sidomos aspekte të ndryshme të jetës së
njeriut tonë, në veçanti tragjikën e saj. Në rrafshin e mesazhit të saj poetik
vërejmë se jeta në thelb është vuajtje, është pësim. Kjo gjë nuk del për shkak
se në poezinë e këtij poeti s’ka dritë, se nuk përfillet e nuk përkrahet
njerëzorja; se nuk mbëltohet e nuk gjakohet të mbillet mirësi e mirëqenie, po
pse këto asnjëherë nuk janë të mjaftueshme për jetën e njeriut”. [7]
Vargu poetik i Visar Zhitit
ironizon fenomene me të cilat ndeshet njeriu në një vend konservator e
diktatorial, siç ishte Shqipëria moniste, pra ky poet me “pozicionim kundra-revolucionar”, artistikisht përqesh parullat
demagogjike e utopiste të sistemit totalitar, i cili donte ta “ndërtonte një shoqëri moralisht të
edukuar”:
Në shtetin
më konservator në botë
ku të
burgosin
për një pikturë nudo,
në burgun e këtij shteti hermetik
WC-të janë pa dyer,
të hapura,
radhë-radhë
përballë njëra-tjetrës.
Gjithë turp
mund të shohësh padashje
kufoma
seksesh
që lëkunden si të varur. [8]
Përmes një nënteksti të fortë
ironik poeti zhvesh deri në lakuriqësi mitin që kishte krijuar sistemi
totalitar, pra në një shtet ku të burgosin për një pikturë nudo, për një poezi,
për një varg të vetëm, ose edhe për diçka tejet të imtë që “tenton
ta prishë moralin”, njerëzit trajtohen si kafshët, madje atyre u ndalohet
intimiteti edhe në burg, ngase WC-të e burgjeve janë të hapura.
A nuk është ky paradoks i sojit të
vet?! Sigurisht se me masa të tilla të ashpra u ballafaqua secili i burgosur në
burgjet e sistemit diktatorial.
Poezia e Visar Zhitit, veçanërisht
ajo që identifikohet me burgun, krijohet sipas një procedeu modern dhe është e
mbrujtur me një ironi të hollë:
Natën
do punojmë, turni i tretë i vdekjes,
po ku flihet dot mes
zhurmës apokaliptike
të ditës së burgosur?
Altoparlanti
leh si një qen i tërbuar.
që s’di të
zbresë nga taraca.
Transmetohet
një ndeshje,
lajmërohet i gjithë globi
në një
ekzaltësi torturuese
se ku
ndodhet topi,
në
ç’shqelma.
Dhe asgje s’thuhet
për shpirtrat tanë:
bien si zhele mjegulle
mbi telat me
gjemba
poshtë nëpër
gurët
e një përroi
të tharë (kohe).[9]
Në vargjet e mësipërme ironizohet
qëndrimi krejtësisht indiferent i botës, karshi fatit të të burgosurit.
Subjekti lirik nuk mund të pajtohet me “ligjet” e botës, të cilat bëjnë që
individi me shumë lehtësi të ekzaltohet nga transmetimet e ndeshjeve sportive,
por jo edhe nga gjendja e rëndë dhe sfilitëse në të cilën ndodhen të
burgosurit!
Vargu poetik i Visar Zhitit i cili
i vë në pah situatat dramatike me të
cilat ndeshet njeriu në burg, mbetet kurdoherë nën shenjën e poezisë personale, mbase edhe atëherë kur sipas
një perceptimi fillestar të krijohet përshtypja se i referohet një vete të dytë
dhe duket referenciale. Gjithsesi, tek ky lloj i poezisë, emocioni gjithherë
ndodhet në gjenezën e ligjërimit dhe si e tillë, kjo poezi ndonjëherë edhe
mbëlton një dozë smire karshi atyre që degradojnë njeriun, mirëpo pa tentuar
asnjëherë që urrejtja të ndalet përmes urrejtjes!
Vargu si
identifikim i rezistencës shpirtërore!
Në pasthënien e botimit të librit
të parë poetik të Visar Zhitit, Kujtesa e
ajrit (1993), poeti Bujar Xhaferi, e cilëson poezinë e Zhitit si: “poezi që vëzhgon me imtësi jetën, jetën e
gjërave e të gjallesave; si poezi që kapërcen pesimizmin mbi gjërat, duke qenë
gjithnjë një epilog me dritë, ku poezia behët identifikim i rezistencës
shpirtërore”.[10]
Poeti Visar Zhitit është përpjekur
që nëpërmjet vargut të tij t’i bëjë ballë pushteteve të ndryshme, e në veçanti
“pushtetit të përgjuesit” i cili në optikën e poetit merr konotacione tejet
negative:
Një vesh të zgjatur
nga përgjimet.
Syri tjetër
është çapëlyer
nga që dëshmon
ato që s’ka parë.
Gjysma e gojës
është ënjtur
nga rrahjet.
(fshatarët në burg
janë më të liqtë)
Rrudhat e ballit të ngushtë
vazhdojnë telat me gjemba.[11]
Këto vargje të cilat gjenden
poshtë poezisë më titull Asimetria e një
turiri, më bukur se asnjëherë tjetër japin imazhin e përgjuesit.
Veshi i
zgjatur, syri i çapëlyer, goja e ënjtur janë disa nga tiparet që poeti i
atribuon përgjuesit, i cili është i gatshëm të dëshmojë qoftë edhe rrejshëm
vetëm e vetëm që të përmbushë apetitet e tij.
Visar Zhiti identifikohet si poet
i poezive për burgun, ani pse jo me më pak inercion i këndon dashurisë,
fëmijëve, prindërve, jetës në përgjithësi.
Poezia e tij e cila identifikohet
me burgun është një “ulërimë e heshtur”, një “rezistencë shpirtërore” e poetit
karshi sistemit totalitar që ishte i gatshëm ta denigronte dhe ta degradonte
njeriun në përmasa të tilla të papara, vetëm e vetëm se bota e tij shpirtërore
kapërcente murin e myktë të ideologjisë komuniste!
Shpejt në rresht! Ne dhe të vdekurit tanë, që na
mbajnë për
krahu që të mos biem. (Policët na
kontrollojnë. Fusin
duart tek xhepat, këpucët, tek kapelja.
S’dinë të
hyjnë në kokat tona, tek shpirti).
Shpejt hani bukë! (në të vërtetë ato pjata të
palara
na hanë neve si gojë të metalta
ciklopësh).
Mblidhuni shpejt. Dhe ne lexojmë libra të
diktatorit.[12]
Përmes këtyre vargjeve subjekti
lirik ironizon “pushtetin popullor”
të kohës dhe argatët e tij, të cilët dhunshëm tentonin që të burgosurve t’ua
impononin “mësimet e shenjta të diktatorit”, për shoqërinë “moralisht të
edukuar”.
Poeti Visar Zhiti në opinion
lexues konsiderohet si krijues antikonfirmist, pra poezia e tij merr trajtat e një ligjërimi ironik, ngase me
vargun e tij ai denoncon dhe satirizon të keqen, poeti nuk mund të rrijë
indiferent karshi dhunës që ushtronte “pushteti
popullor” ndaj të pafajshmëve, dhe për ta vënë në pah mendimin e tij rreth
këtij oguri të keq poeti ligjëron:
Më duhet fjala natë
dhe fjala lakuriq
fjala i verbër më duhet
për të shprehur fatin.[13]
Këto vargje flasin për fatin e
poetit Visar Zhiti, që ishte edhe fat i shumë shkrimtarëve të tjerët që kaluan
vitet më të bukura të rinisë së tyre në burg.
Shkrimtari i madh shqiptar, Ismail
Kadare në letrën që i dërgon më 1991, poetit Visar Zhiti, ndër të tjera i
shkruan: “Lexova në gazetën ‘RD’ një
artikull tëndin. U gëzova për mençurinë tënde fisnike, u gëzova edhe më shumë
për faktin që njeriu shqiptar është i aftë për një mençuri të tillë! Kjo është
një shenjë e mirë për të gjithë. Shumë zymti vjen nga Shqipëria, shumë
dëshpërim e disa herë shumë egërsi. Ndaj për oguret e mirë kemi të drejtë të
gëzohemi”.[14]
Sigurisht, se poeti e krijuesi
Visar Zhiti, do të mbetët gjatë kohë në qendër të vetëdijes sonë letrare edhe
në motet që do pasojnë, ngase pas çdo leximi apo rileximi të veprës së tij, do
të kap diçka që nuk e ke takuar herëve të shkuara!
[2] Visar Zhiti, Mbjellja e vetëtimave, “Flaka e vëlazërimit”, Shkup 1994, f. 24.
[5] Visar Zhiti, Hedh një kafkë të këmbët tuaja, “Naim Frashëri”, Tiranë 1994, f.
38.
[6] Agim Vinca, Kënga e hapur, “Brezi ‘81”, Prishtinë 2005, f. 204.
[7] Anton Nikë Berisha, parathënia e librit Kohë e vrarë në sy, “Rilindja”, Prishtinë 1997, f. 7.
[11] Visar Zhiti, Hedh një kafkë të këmbët tuaja, f. 90.
[12] Visar Zhiti, Mbjellja e vetëtimave, f. 47.
No comments:
Post a Comment